Bazylika archikatedralna św. Stanisława Biskupa i św. Władysława w Wilnie - katolicka bazylika w Wilnie, katedra archidiecezji wileńskiej, miejsce pochówku królów Polski.

---

      Początków katedry wileńskiej można szukać być może w 2 poł. XIII w. gdy w 1251 r. książę Mendog przyjął w Nowogródku chrzest, a w 1253 r. wyświęcony na biskupa misyjnego Litwy został Chrystian, być może rozpoczęto wznoszenie świątyni. Znalezione pozostałości fundamentów pod dzisiejszą katedrą zdają się to potwierdzać[potrzebne źródło]. Najprawdopodobniej po odejściu Mendoga od chrześcijaństwa w 1261 r. budowlę tę (być może jeszcze nieukończoną) zburzono.

      Ponownie budowę katedry rozpoczęto w końcu XIV w. - gdy w 1386 r. chrzest przyjął książę Jagiełło, a w 1387 r. powstało biskupstwo wileńskie. Katedrę, której nadano wezwanie św. Stanisława, patrona Polski, wzniesiono na miejscu dawnej świątyni pogańskiej, na terenie Zamku Dolnego. Katedra nie miała szczęście - fundacja Jagiełły spłonęła w 1399 r., kolejny kościół, budowany przez Witolda - w 1419 r. (rok wcześniej pochowano tam jego żonę Annę). W odbudowanej po raz kolejny katedrze gotyckiej pochowano wielkiego księcia Witolda, a w 1506 r. króla Aleksandra Jagiellończyka.

      W pierwszej połowie XVI w. rozpoczęto gruntowny remont katedry (m.in. umieszczono dzwonnicę w baszcie obronnej Zamku Dolnego), zniweczony jednak następnym pożarem (1530). Rozpoczęto zatem ponowną odbudowę katedry, tym razem w stylu renesansowym. W 1547 r. w Kaplicy Królewskiej miał miejsce potajemny ślub Zygmunta Augusta i Barbary Radziwiłłówny (później w katedrze pochowanej). W 1610 r. nastąpił kolejny katastrofalny pożar.

      Obok odbudowy katedry król Zygmunt III Waza podjął dzieło budowy kaplicy św. Kazimierza (autorstwa Constantina Tencalli, zbudowanej 1623-1636, poświęconej najstarszemu synowi Kazimierza Jagiellończyka, tutaj pochowanemu, patronowi Litwy). Wzorowana na kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, sto lat późniejsza, pięknie dekorowana, wykonana z czarnego i białego marmuru, ozdobiona posągami Jagiellonów, stanowi do dziś ozdobę wileńskiej świątyni.

      Kolejne zniszczenia katedry przynosiły wojny - z Rosjanami (1655) i Szwedami (1701-1702). Po kolejnych odbudowach oraz upadku jednej z wież (1769, zginęło wtedy 6 księży[1]) konieczna stała się gruntowna przebudowa świątyni. Obecny budynek wybudowany został w 1798 r. w stylu klasycystycznym według projektu Wawrzyńca Gucewicza. Katedra zachowała trójnawowy układ wywodzący się jeszcze z gotyckiej katedry. Wschodnia fasada ozdobiona jest monumentalnym, sześciokolumnowym portykiem, a u szczytu fasady wznoszą się wspaniałe figury św. Kazimierza i św. Stanisława. W głównym ołtarzu znajduje się obraz Franciszka Smuglewicza Zamordowanie św. Stanisława przez Bolesława Śmiałego. Świątynię otacza 11 kaplic, z czego dwie zachowały się z poprzednich kościołów: wyżej wspominana kaplica św. Kazimierza oraz kaplica Wołłowiczowska.

      W 1931 r. przy okazji remontu odkryto w podziemiach katedry zapomniane grobowce królewskie (m.in. Aleksandra Jagiellończyka oraz Elżbiety Habsburżanki i Barbary Radziwiłłówny - żon Zygmunta Augusta). Pochowany tu był też m.in. Olbracht Gasztołd (ojciec Stanisława, pierwszego męża Barbary Radziwiłłówny, najbogatszy człowiek na Litwie w swojej epoce), złożono tu też serce Władysława IV Wazy.

      Podczas rządów radzieckich katedra początkowo została przekształcona na magazyn - wysadzono w powietrze figury świętych ze szczytu fasady. Potem odbywały się tutaj koncerty organowe. Nabożeństwa zaczęto ponownie odprawiać tutaj od 1985 r., choć oficjalnie cały czas była to galeria obrazów. W 1989 r. katedra została rekonsekrowana, wkrótce potem odnowiona, odtworzono m.in. posągi na szczycie fasady. Obecnie odprawiane są tam msze tylko w języku litewskim.