Kto odwiedzi Wilno zawsze udaje się do mekki Polaków – cmentarz Na Rossie – by oddać hołd narodowym bohaterom i zasłużonym dla polskiej nauki i kultury. Cmentarz ma 10,8 ha powierzchni i składa się z dwóch części: starej i nowej. Położony na pagórkowatym terenie, nie jest regularnie rozplanowany. Kwatery nie są ponumerowane, a aleje i ścieżki dzielą nekropolię na zróżnicowane krajobrazowo części o umownych granicach. Spójnym założeniem architektoniczno-przestrzennym wyróżnia się tylko kwatera żołnierzy polskich z grobem matki Józefa Piłsudskiego i jego sercem, usytuowana przed główną bramą cmentarza. Spoczywa ich tu wielu, z Joachimem Lelewelem i Władysławem Syrokomlą na czele. Nekropolia powstała w 1769 roku i jest jedną z najstarszych w Europie. Według Teodora Narbutta grzebano tam zmarłych już od 1436 roku.

MATKA I SERCE SYNA

Na fotografii: Wileńska poetka ludowa Irena Bołącz recytuje swoje wiersze.

Wiele osób wiąże nazwę Rossa z Józefem Piłsudskim. Zgodnie z wolą marszałka pochowano tu 12 maja 1936 roku jego serce oraz przeniesione z Sugint na Żmudzi prochy jego matki, Marii z Billewiczów Piłsudskiej (1840-1884). Płytę nagrobną wykonano z czarnego granitu wołyńskiego, sprowadzonego ze wsi Bronisławka (pow. kostopolski). Wyryta na niej inskrypcja głosi: Matka i Serce Syna. Są też cytaty z utworów Juliusza Słowackiego, ulubionego poety Piłsudskiego:

"Ty wiesz, że dumni nieszczęściem nie mogą
Za innych śladem iść tą samą drogą."
oraz
"Kto mogąc wybrać, wybrał zamiast domu
Gniazdo na skałach orła: niechaj umie
Spać, gdy źrenice czerwone od gromu
I słychać jęk szatanów w sosen szumie
Tak żyłem."

Po obu stronach mauzoleum serca Marszałka wznoszą się rzędy 164 nagrobków żołnierskich z szarego granitu. Leżą tu żołnierze Wojska Polskiego polegli w walkach o Wilno w latach 1919-1920 oraz 72 partyzantów Armii Krajowej, którzy zginęli podczas operacji "Ostra Brama" w 1944 roku. Obok znajdują się mogiły trzech żołnierzy Korpusu Ochrony Pogranicza: kaprala Wincentego Salwińskiego oraz szeregowych Wacława Sawickiego i Piotra Stachirowicza. Część poległych w 1919 roku w walkach z Niemcami i bolszewikami oraz z bojów 1920 roku pochowano w narożu cmentarza Na Nowej Rossie (zwanego dawniej sierocym). Znajduje się tu 40 grobów żołnierzy polskich, w tym członków Samoobrony Wileńskiej, oraz 22 groby żołnierzy litewskich, którzy padli w starciach z wojskami gen. Lucjana Żeligowskiego. Na kwaterze wzniesiono pomnik w kształcie antycznej kolumny z napisem: Wilno swoim wybawcom, przed wojną zwieńczonej orłem, który został zniszczony.

Stare nagrobki wyłaniające się z bujnej roślinności tworzą tu niepowtarzalny, pełen uroku nastrój spokoju i przemijania. Tak odmalował ów klimat znany wileński poeta z międzywojnia Witold Hulewicz:

Wileńskie cmentarze mają pejzaż gór,
Umarli tu jeden ponad drugim leżą,
szczeble te innymi miarami się mierzą;
nad zapomnianym kwitną wiecznie pomne bzy,
nędzarz może górować nad panem Bécu -
wszystkie widma czekają, aż zapieje kur.

Chodząc alejkami i ścieżkami Starej Rossy, napotykamy nazwiska naukowców, architektów, artystów, pisarzy, lekarzy, prawników, powstańców, spiskowców, urzędników, wojskowych, książąt, hrabiów, duchownych. Na Rossie znajdziemy też piękne epitafia i arcydzieła rzeźbiarskiej sztuki cmentarnej, w tym secesyjnego Anioła śmierci autorstwa Leopolda Wasilkowskiego, wznoszącego się i zrywającego ziemskie pęta na grobie Izy Salmonowiczówny.

Na szczególną uwagę zasługuje brązowe popiersie na granitowym cokole-nagrobku Joachima Lelewela, wybitnego historyka, wychowanka i profesora Uniwersytetu Wileńskiego, nauczyciela Adama Mickiewicza, członka Rządu Narodowego w 1831 roku i czołowego przedstawiciela emigracji polistopadowej. Wyryto na nim trzy daty: 1786 - rok urodzenia Lelewela w Warszawie, 1861 - rok jego śmierci w Paryżu, 1929 - rok przewiezienia prochów do Wilna w związku z 350 rocznicą założenia Akademii Wileńskiej. Pomnik wykonał w 1932 roku rzeźbiarz Bolesław Bałzukiewicz (1879-1935), profesor Uniwersytetu Stefana Batorego, który również spoczął Na Rossie.

WŁADYSŁAW SYROKOMLA

Na Wzgórzu Literatów, zwanym także Górką Literacką, zwiedzający zatrzymają się przy pomniku czołowego poety wileńskiego.

Widnieje na nim wers z utworu poety „Lirnik wioskowy”:

"Skonał, grając na lirze", oraz wierszowane epitafium:
"Cześć Twej pamięci, lirniku wioskowy,
Twym piosnkom wieczna niech będzie cześć!
Ty w naszych sercach pomnik wiekowy
Trwalszy nad granit umiałeś wznieść".

Władysław Syrokomla to pseudonim literacki Ludwika Władysława Franciszka Kondratowicza herbu Syrokomla (ur. 29 września 1823 w Smolhowie na Białorusi, zm. 15 września 1862 w Wilnie), polski poeta i tłumacz. Pochodził z niezamożnej rodziny szlacheckiej. Jego rodzicami byli Aleksander Kajetan i Wiktoria z domu Złotkowska. Kształcił się w szkołach w Nieświeżu i Nowogródku w latach 1833-1837, ale ze względów finansowych zrezygnował z nauki i zaczął pracę jako kancelista w dobrach Radziwiłłów. 16 kwietnia 1844 w Nieświeżu wziął ślub z Pauliną Mitraszewską, która później urodziła mu czworo dzieci. W 1844 zadebiutował gawędą poetycką Pocztylion. W 1844-1853 dzierżawca wsi Załucze. Od 1853 dzierżawca Borejkowszyzny pod Wilnem. Zwolennik uwłaszczenia chłopów, współpracownik Kuriera Wileńskiego, uczestniczył w manifestacjach patriotycznych. Uwięziony w 1861 przez władze rosyjskie i przymusowo osadzony w Borejkowszczyźnie. Dokonał licznych przekładów Goethego, Heinego, Rylejewa, Lermontowa, Niekrasowa, Szewczenki, Berangera, a także przekładów z łaciny. Często przypisuje mu się autorstwo tekstu piosenki „Wlazł kotek na płotek”, jednak jego tekst opiera się na ludowej przyśpiewce. Ciekawostką jest to, że w Warszawie na Bródnie (dzielnica Warszawa-Targówek) znajdują się aż dwie ulice poświęcone poecie: ulica Ludwika Kondratowicza oraz ulica Władysława Syrokomli.

Twórczość:
- Przekłady poetów polsko-łacińskich epoki zygmuntowskiej
- Gawędy i rymy ulotne (1853)
- Urodzony Jan Dęboróg
- Poezje ostatniej godziny
- Wyzwolenie włościan
- Wielki Czwartek (1856)
- Janko Cmentarnik (1857)
- Kasper Kaliński (1858)
- Chatka w lesie (1855-1856)
- Hrabia na Wątorach (1856)
- Możnowładcy i sierota (1859)
- Wiejscy politycy (1858)
- Wojnarowski
- Podróż swojaka po swojszczyźnie
- Dzieje literatury w Polsce.

Materiał opracowałem na podstawie informacji:
- oprowadzającego nas po wileńskich zabytkach - przewodnika turystycznego pana Ludwika Juchniewicza,
- artykułu zatytułowanego „Wileńska Rossa” - Jerzego Romanowicza, opublikowanego w czasopiśmie „Mówią Wieki” nr 1/2005
oraz Encyklopedii PWN.
Fotografie wykonałem osobiście.

Wilno, 07.08.2007